Бахшиши ҷазои маҳкумшудагон аз нуқтаи назари илми таърих як амалест, ки маъмулан аз ҷониби ҳокимон, монархҳо ё мақомот сурат мегирад. Дар давраҳои гуногуни таърихӣ ва фарҳангҳои гуногун бахшиши ҷазои маҳкумшудагон нақши муҳим бозидааст ва шаклҳои он хеле гуногун мебошад. Дар Мисри Қадим, Байнаннаҳрайн ва Юнон бахшиши ҷазо баъзан ҳамчун аломати раҳм аз ҷониби ҳокимон дониста мешуд. Масалан, дар Мисри Қадим, фиръавнҳо метавонистанд ҷинояткоронро бар ивази садоқат ё як қисми маросими марбут ба дин бахшанд. Дар Юнон ҳокимон низ бахшидани ҷазоро ҳамчун воситаи таҳкими қудрати худ истифода мебурданд ва баъзан ба онҳо барои ҷашн гирифтани пирӯзӣ дар ҷанг ё пас аз шӯришҳои мардумӣ озодӣ медоданд. Дар империяи Рим бахшиш бо мафҳуми «клементсия» (лот. Clementia) – фазилате алоқаманд буд, ки шафқат ва саховатмандии ҳокимро ифода мекард. Император ё консул метавонист бахшиши ҷазо эълон кунад ё ҷинояткорро афв кунад, то мавқеи худро мустаҳкам кунад ё инсондӯстии худро нишон диҳад. Бахшиши ҷазо дар шароити ҳарбу ҷанг низ истифода мешуд: масалан, императорон баъзан онҳоеро, ки садоқат нишон медоданд, вале хато мекарданд, мебахшиданд. Дар асрҳои миёна бахшиш аксар вақт бо мафҳуми дахолати илоҳӣ алоқаманд буд. Ҳокимон боварӣ доштанд, ки онҳо метавонанд асбоби иродаи Худо бошанд ва аз ин рӯ, бахшидан вобаста ба марҳамати Худо ва дар заминаи рукнҳои динӣ амалӣ мешуд. Дар ин давра, калисо дар раванди бахшиши ҷазо нақши муҳим мебозид ва ҳокимон аксар вақт пеш аз қабули қарор дар бораи бахшиши ҷазо бо пешвоёни рӯҳонӣ машварат мекарданд. Дар давраи Ренессанс ва баъд аз он, бахшиши ҷазо дар дасти монархҳо ва баъдтар сарварони давлат ҳамчун воситаи муҳим боқӣ монд. Масалан, дар Англия каролҳо аксар вақт душманони сиёсии худ ё мухолифони собиқи худро барои ба эътидол овардани қудрат мебахшиданд. Дар асрҳои XIX ва XX бо рушди институтҳои демократӣ, санади бахшиши ҷазо аз ҷониби қонун танзим карда мешуд ва аксар вақт дар доираи низоми адлия барои ислоҳи хатоҳои судӣ ё фароҳам овардани имконияти дуюм истифода мешуд.
Институти бахшиши ҷазо ба соҳаи ҳуқуқи ҷиноятӣ ва ҳуқуқи конститутсионӣ тааллуқ дорад. Он як қисми низоми ҳуқуқӣ мебошад, ки тартиб ва асосҳои бахшидани ҷазои шахсонеро, ки ҷиноят содир кардаанд, танзим мекунад. Бахшиши ҷазо метавонад шакли афв ё бахшиши ҷазо бошад ва татбиқи он вобаста ба қонунҳои ҳар кишвар фарқ мекунанд. Илова бар ин, институти бахшиши ҷазо масъалаи омӯзиши илмҳои сиёсӣ, таърихи ҳуқуқ, сотсиология, этика ва фалсафаи ҳуқуқ низ мебошад. Аз нуқтаи назари илми сиёсӣ бахшиши ҷазо баъзан ҳамчун воситаи идоракунии сиёсӣ истифода мешавад, ки метавонад лағви муҷозот барои рақибони сиёсӣ дар доираи васеътари қарорҳо ва стратегияҳои сиёсӣ бошад. Таърихи ҳуқуқ бошад таҳаввули таърихии ниҳоди бахшиши ҷазоро метавонад тавассути тағйири анъана ва меъёрҳои ҳуқуқӣ мавриди омӯзиш қарор диҳад ва он имкон медиҳад дарк кунем, ки ҳокимият бо мурури замон аз ин абзор дар шароити мухталифи сиёсиву иҷтимоӣ чӣ гуна истифода кардааст. Этика ва фалсафаи ҳуқуқ масъалаҳои марбут ба паҳлӯи ахлоқии бахшиши ҷазоро аз нигоҳи адолат ва инсондӯстӣ фаъолона баррасӣ мекунад. Масалан, қонунӣ ё мувофиқ будани бахшиши ҷазо вобаста ба хусусияти ҷиноят ё шахсияти ҷинояткор.
Аз нуқтаи назари сотсиология бахшиши ҷазо на танҳо санади ҳуқуқӣ ё сиёсӣ, балки падидаи муҳимест, ки ба муносибатҳои иҷтимоӣ, сохтори иҷтимоӣ ва динамикаи ҷомеа таъсир мерасонад. Ин амал як ҷузъи ҷудонашавандаи низоми иҷтимоӣ буда, вобаста ба шароити мушаххас ҳамчун воситаи муътадилсозии ҷомеа, созиш ва барқарорсозӣ хизмат карда метавонад.
Ҷанбаҳои башардӯстонаи бахшиши ҷазо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мисли дигар кишварҳо дар сиёсати иҷтимоӣ ва ҳуқуқии вобаста ба санадҳои марбути соҳавӣ ва адолати иҷтимоӣ нақши муҳим доранд. Бахшидани ҷазоро аз нигоҳи инсондӯстӣ метавон ҳамчун воситаи ҳифзи шаъну шарафи шахс, такмили низоми ҳуқуқӣ ва таъмини муносибати инсондӯстона нисбат ба маҳкумшудагон арзёбӣ кард.
Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бахшидани маҳкумшуда на барои ислоҳи иштибоҳи судӣ ё афви зиндониёни сиёсӣ, балки барои додани имкон ба шахсоне, ки пушаймон шудаанд ва хоҳиши ислоҳи кирдорашонро доранд, татбиқ мешавад. Ин равиш имкони офиятбахшии маҳкумшудагонро дар сурати омодагии онҳо ба тағйирот ва бозгашт ба ҷомеа ба назар мегирад.
Дурнамои гуманистии бахшиши ҷазо тақозо мекунад, ки шахс пас аз ислоҳ ва муҷозот ҳуқуқи барқарор намудани нақши иҷтимоии худро истифода кунад. Бахшиши ҷазо метавонад ҳамчун воситаи тавонбахшӣ хидмат кунад ва ба маҳбусон имкон диҳанд, ки ба ҷомеа бо шонси нав ба ҳаёти комил баргарданд.
Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мисли бархе аз кишварҳое, ки дорои суннатҳои фарҳанги исломӣ мебошанд, бахшидани ҷазоро як амали раҳмат ва як зуҳуроти инсондӯстӣ медонанд. Арзишҳои исломӣ, ки дар ҳаёти ҷомеъаи тоҷик нақши муҳим доранд, ба бахшидани ҷазо ва раҳмдилӣ дар муносибатҳои байни мардум ва идораи давлат таъкид мекунад.
Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон пас аз ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992-1997 бахшидани ҷазо як василаи муҳими мусолиҳа ва эҳёи миллӣ буд. Дар ин маврид санадҳои бахшиши ҷазо ва оштӣ шудани гурӯҳҳои мухталиф ба паст шудани шиддати ҷанг ва барқароршавии сулҳ дар кишвар мусоидат кард.
Дар анъанаи инсонпарварӣ бахшиши ҷазо инчунин бо риоя ва ҳифзи ҳуқуқи инсон алоқаманд аст. Он ба давлат имкон медиҳад, ки нисбати одамоне, ки дар вазъияти душвори ҳаёт қарор доранд, ғамхорӣ кунад ва имкони ислоҳи онҳоро фароҳам меорад.
Дар Тоҷикистон низ мисли дигар кишварҳо бахшиши ҷазо на танҳо ба манофеи сиёсӣ, балки дар асоси принсипҳои инсондӯстӣ ва ҳуқуқи инсон истифода мешавад. Ҷанбаи инсондӯстонаи бахшиши ҷазо ба шафқат, офиятбахшӣ, адолати иҷтимоӣ ва эҳтироми ҳуқуқи инсон асос ёфтааст. Бахшиши ҷазо ба беҳтар шудани фазои маънавии ҷомеа мусоидат мекунад. Муҳим он аст, ки санадҳои бахшиши ҷазои маҳкумшудагон одилонаву шаффоф буда, ба ҳамгироии маҳкумшудагон ба ҷомеа нигаронида шудааст.
Ҷумҳурии Тоҷикистон мисли дигар давлатҳо дар амалияи ҳуқуқӣ ва иҷтимоии худ аз институти бахшиши ҷазо истифода мебарад, ки на танҳо воситаи муҳими адолати судӣ, балки сиёсати инсондӯстӣ низ мебошад. Яке аз мисолҳои барҷастаи татбиқи принсипҳои инсондӯстона дар амалияи қонунгузорӣ фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар бораи бахшиши ҷазои 897 нафар шахсоне, ки ба озодӣ маҳкум шудаанд мебошад, ки ба муносибати ҷашни байналмилалии Наврӯз ва бар асоси моддаи 69-и конститутсияи кишвар дар таърихи 20 марти соли 2025 амалӣ карда шуд. Ин тасмим, ки қабули он ба таҷлили яке аз муҳимтарин ҷашнҳои фарҳангии мардуми тоҷик – Наврӯз иртибот дошт, мазмуни амиқи инсондӯстона дошта, принсипҳои асосии адолат, шафқат ва суботи ҷомеаро инъикос мекунад. Ин тасмими раиси ҷумҳур низ дар заминаи ҳувияти фарҳангиву миллии тоҷикон аҳаммияти хоса дорад. Наврӯз, ки ҷашни баҳор, навсозӣ ва умед аст, дар Тоҷикистон рамзи навсозӣ на танҳо дар табиат, балки дар ҳаёти инсон низ мебошад. Ин ҷашнест, ки принсипҳои бародарӣ, сулҳу салоҳ, бахшидани ҳамдигарро дар худ таҷассум карда, шаъну шараф ва шафқатро хотиррасон мекунад. Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи бахшиши ҷазои 897 нафар маҳкумшудагон на танҳо як санади ҳуқуқӣ, балки як иқдоми амиқи инсондӯстона мебошад, ки арзишҳои бунёдии сиёсати давлатро инъикос мекунад. Ба институти бахшиши ҷазо дар Тоҷикистон ҳамчун механизми ҳуқуқии адолати судӣ дар асоси принсипҳои инсондӯстӣ, шафқат ва масъулияти иҷтимоӣ таваҷҷӯҳи хоса зоҳир карда мешавад. Чунин иқдоми Пешвои миллат на танҳо ба таҳкими волоияти қонун мусоидат мекунанд, ҳамзамон эътимоди шаҳрвандонро ба ниҳодҳои давлатӣ, фароҳам овардани фазои умед, бахшиш ва дастгирии иҷтимоӣ афзун мекунад.
Дар анъанаи фарҳангии мардуми тоҷик кӯмак ба ҳамдигар, дастгирӣ ва ғамхорӣ нисбати наздикон мақоми шоиста дорад. Тасмими бахшиши ҷазои маҳкумшудагон, ки ба шарафи Наврӯз гирифта шуд, на танҳо санади ҳуқуқӣ, балки рамзи муҳими арзишҳои миллӣ, аз қабили муҳаббат, ҳамдардӣ ва бахшидан ба шумор меравад. Дар ин замина метавон ин тасмимро ҳамчун бозгашт ба решаҳои муносибатҳои инсонӣ бар пояи эҳтиром ва дастгирии ҳамдигар арзёбӣ кард.
Дар доираи анъанаи башардӯстона бахшиши ҷазоро метавон ҳамчун амали адолат арзёбӣ кард, ки дар он на танҳо меъёрҳои ҳуқуқӣ, балки принсипҳои ахлоқӣ низ нақши калидӣ доранд.
Яке аз ҷанбаҳои инсондӯстонаи бахшидани маҳкумшудагон таъсири он ба ҳолати равонии онҳо ва ҳамгироии минбаъдаи онҳо ба ҷомеа мебошад. Бахшиши ҷазои 897 маҳбус ба онҳо имкон медиҳад, ки бидуни маҳдудияти минбаъдаи озодии худ зиндагии худро дубора оғоз кунанд. Ин тасмим барои барқарор кардани шаъну шарафи онҳо ва фароҳам овардани имкони дуюм барои мутобиқшавии иҷтимоӣ ва ба коҳиши ташаннуҷ дар ҷомеа, таҳкими эътимоди шаҳрвандон ба ҳукумат ва низоми додгоҳӣ мусоидат мекунад. Ин мисоли равшани он аст, ки қонунҳоро бо муносибати инсондӯстона муттаҳид кардан мумкин аст, ки на танҳо ислоҳ, балки инчунин пешгирӣ кардани ҳуқуқвайронкуниҳои эҳтимолии ояндаро тавассути фароҳам овардани шароит барои ислоҳ кардан имкон дорад. Бахшидашудагон, ки имкони озодӣ пайдо кардаанд, бояд аз раванди офиятбахшии иҷтимоӣ гузаранд. Он ҳам фаъолияти меҳнатӣ ва ҳам иштирок дар лоиҳаҳои иҷтимоиву тарбиявиро дар бар мегирад ва ба ҳамгироии онҳо ба ҷомеа мусоидат мекунад. Барои бисёре аз бахшидашудагон метавонад як ангезаи қавӣ барои ислоҳот бошад, зеро онҳо мебинанд, ки давлат омода аст ба онҳое, ки мехоҳанд роҳи худро дар зиндагӣ тағйир диҳанд, раҳм кунад. Ҳамин тариқ, бахшиши ҷазо на танҳо арзиши ҳуқуқӣ, балки равонӣ низ дорад, ки ба бахшидашудагон дар рафъи афсурдагӣ ва ноумедии марбут ба мӯҳлати тӯлонии зиндон кӯмак мекунад.
Бахшидани ҷазои маҳкумшудагонро метавон ҳамчун воситаи таъмини сулҳу субот дар кишвар арзёбӣ кард. Бахшидани ҷазои маҳкумшудагон ба таҳкими оромии ҷомеа ва коҳиши ташаннуҷи иҷтимоӣ, тақвият ёфтани фазои амну осоишта мусоидат мекунад. Татбиқи принсипҳои шафқат ва бахшиши ҷазо ба шаҳрвандон ҳамчун василаи муҳими иҷтимоӣ хизмат мекунад. Он ба канорагирӣ аз бунбасти иҷтимоии шахсони бахшидашуда кӯмак карда, барои бозгашти онҳо ба ҷомеа имконият фароҳам меорад ва ба беҳтар шудани фазои иҷтимоӣ мусоидат мекунад. Бахшидани ҷазои маҳкумшудагон на танҳо ҳамчун василаи адолат, балки ҳамчун омили ҳифзи суботи ҷомеа ва ҳамоҳангии ҷомеа низ мебошад.
Ҳамин тариқ, бахшидани ҷазои 897 нафар маҳкумшуда дар асоси принсипҳои башардӯстона дар самти адолати судӣ ва сиёсати иҷтимоӣ як қадами муҳим аст. Татбиқи принсипҳои башардӯстона дар низоми ҳуқуқии Тоҷикистон, ки дар ин амал инъикос ёфтааст, ба бунёди ҷомеае мусоидат мекунад, ки дар он ба шаъну шараф ва қадру манзалати инсон ва имкони ислоҳ арҷ гузошта мешавад.
Турсунов Т.Х., д.и.т., профессори кафедраи таърихи нав ва навини кишварҳои хориҷии факултети таърихи ДМТ
