Андешаҳо дар ҳошияи Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи бахшиши ҷазои шахсоне, ки ба маҳрум сохтан аз озодӣ маҳкум карда шудаанд»
Ба ҳамагон маълум аст, ки дар арафаи таҷлили бузургтарин ҷашни аҷдодии миллати куҳанбунёд ва тамаддунофари тоҷик – «Ҷашни байналмилалии Наврӯз», Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои муаззами миллати тамаддунофари тоҷик, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Дар бораи бахшиши ҷазои шахсоне, ки ба маҳрум сохтан аз озодӣ маҳкум шудаанд», аз 20 марти соли 2025, №1009 ба тасвиб расида, аз муассисаҳои ислоҳии ҷумҳурӣ 897 нафар, аз ҷумла занону ноболиғон озод карда шудаанд.
Ин ташаббус ва иқдоми шоиставу наҷибона ва инсонмеҳвари Пешвои муаззами миллат аз гузаштаи дури таърихӣ маншаъ гирифта, ҳанӯз дар массири таърих давлатмардоне қавиирода ва раиятпарвар, (аз қабили Каюмарс, Фаридуну Ҷамшед, Кайхусраву Кайковус, Курушу Дориюши Кабир, Ардашеру Исмоили Сомонӣ ва дигарон) ваҳдатовару инсонпарвар ба чунин амалҳои неки инсонӣ асос мегузоштанд. Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун идомадиҳандаи суннатҳои миллии аҷдодони хеш аз таърихи миллат сабақи ибратомӯз ва дарси инсондӯстиву хештаншиносӣ ва башардӯстӣ бардошта, дар таҷрибаи давлатдории муосир тадбиқ намуда истодаанд. Бинобар андешаи узви вобастаи АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор ректори ДМТ Насриддинзода Эмомалӣ Сайфиддин «Бахшиши ҷазо амалест, ки барои рушди ҷомеа таъсир расонида, ба пешравӣ ва таҳкими волоияти қонун мусоидат менамояд. Дар ин замина бахшиши ҷазо на танҳо ҳамчун воситаи адолат, балки ҳамчун василаи эҷоди ҷомеаи инсондӯстона ва башардӯстона низ пазироӣ мешавад».
Барои ноил гардидан ба бузургтарин дастовардҳои замони истиқлолият – сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ, расидан ба зиндагии босаодати имрӯза ва бунёди Тоҷикистони навин, ки ҳоло аҳли башар онро мешиносанд ва эътироф мекунанд, Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон содиқона заҳмат кашида, мушкилоту маҳрумиятҳои ниҳоят вазнинро аз сар гузаронида, фидокориву ҷоннисориҳо нишон доданд, ки чунин қаҳрамониҳо дар сафҳаи таърих то абад бо ҳарфҳои заррин нақш хоҳад баст.
Яке аз иқдомҳои муҳиму шоиста ва инсондӯстонаи Пешвои муаззами миллат, ки эҳёкунандаи суннатҳои таърихӣ мебошад, дар арафаи ҷашну анъанаҳои миллӣ аз ҷумла «Ҷашни байналмилалии Наврӯзи аҷам», бахшиши ҷазои шахсоне, ки ба маҳрум сохтан аз озодӣ маҳкум карда шудаанд ба ҳисоб меравад. Ногуфта намонад, ки Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳанӯз аз солҳои аввали ба ҳайси роҳбари давлат ба фаъолият пародохтанашон аз худ чунин амалҳои инсондӯстона, раъиятпарварона ва бо фазилат нишон дода, маҳбуби мардуми бошарафи Тоҷикистон ва аҳли башар гардидаанд.
Таърих гувоҳ аст, ки Наврӯз ҷавҳари асосии фарҳанги мардуми ориёиро ташкил намуда, гузаштагонамон онро ҳамчун, оғози соли нав, ҷашни баҳор ва бедории табиат таъбир кардаанд. Тибқи андеша ва одоти онон Наврӯз рамзи пирӯзии нур бар зулмот, адолат бар ҷаҳолат, зебоӣ бар зиштӣ, покизагию авф ва бахшиши гуноҳу бунёдкорӣ маҳсуб меёбад.
Чунон, ки аз маълумоти сарчашмаҳои таърихӣ бар меояд, ҷашни Наврӯз пеш аз ҳама бо покии тан ва фикр тавъам мебошад. Дар ин маврид донишманди машҳурӣ эронӣ Абдулъазими Ризоӣ чунин зикр кардааст: «Эрониён – тоҷикони бостон пеш аз он, ки соли нав таҳвил шавад, бадани худро пок ва покиза мекарданд ва либоси нав ба бар намуда, атру гулоб ба худ мезаданд. Дар ин рӯзи фархунда, асирон ва зиндониён мавриди бахшиш қарор мегирифтанд ва озод мешуданд ва хони вижае бо номи хони наврӯзӣ мегустурданд…».
Асоси бунёди ҷашни Наврӯз аз додгустарӣ ва раиятпарварии подшоҳ Ҷамшед сарчашма гирифта, он аз ибтидо бар пояи адлу дод бунёд ёфта, бо адлу авф ва бахшишу накӯҳиш якҷо тавлид ёфтаанд. Чуноне, ки муаррихи барҷастаи аҳди Сомониён Абуалии Балъамӣ дар асари хеш «Таърихи табарӣ» менигорад: «…Подшоҳ Ҷамшед пас аз алмогардкард «пас аз даъват намудани донишмандон. Н.Б.» ва аз эшон пурсид, ки чист ки ин подшоҳӣ бар ман боқӣ ва поянда дорад? Гуфтанд: дод кардан дар миёни халқ ва некӣ кардан, пас Ҷамшед дод бигустурд ва уламоро бифармуд, ки Шумо назди ман оед, то ҳар чи дар ӯ дод бошад, маро бинмоед, то ман он кунам, ва он нахустин рӯзи Ҳурмуз (рӯзи аввал) буд аз моҳи Фарвардин. Пас, он рӯзро Наврӯз ном кард то кунун суннат гашт…».
Қобили қайди махсус мебошад, ки мавзӯи бахшиши гуноҳ ва ё ин, ки авф дар таърихи ниёгони мо маҳдуд ба доираи миллати тоҷик ва нажоди ориёӣ набуда, балки фаротар аз он аст. Яъне дар меҳвари ин раванд инсон новобаста аз умумиятҳои этникӣ динниву мазҳабӣ ва нажодӣ аст, ки мисоли равшани он «Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир», муносибати инсодӯстонаи Исмоили Сомонӣ бо раият ва асирони турк мебошад.
Дар таърихи тоҷикон аз ҷониби баъзе аз подшоҳони раиятпарвару дотгустар дар иди Наврӯз баъзе маҳбусон авф мешуданд, ки ин рамзи «Бахшиши бузург» унвон гирифта, обрӯву эътибор ва шукуҳу азамати подшоҳро дучанд менамуд. Бахшиши гуноҳ дар ҷашни Наврӯз на танҳо як суннат, балки ба як фарҳанги инсонӣ ва ахлоқӣ табдил ёфта буд, ки ба ҳамдигарфаҳмӣ ва сулҳу субот мусоидат мекард. Бад ин васила Наврӯз на танҳо оғози баҳор, балки оғози муносибатҳои нек ва муҳаббат миёни инсонҳо мебошад.
Дар замони ҳукмронии Исмоили Сомонӣ адолат ва инсоф яке аз хусусиятҳои барҷастаи сиёсати инсонпарваронаи ӯ ба шумор мерафт. Исмоили Сомонӣ бо сиёсати раиятпарварона, оқилона ва инсондӯстона миёни сарварони олам маъруфу машҳур гардида буд. Тибқи маълумоти сарчашмаҳои таърихӣ ӯ ба адолати додгоҳӣ аҳамияти хоса зоҳир намуда, ки бо асирон ва маҳбусон муносибати инсонӣ кунанд. Исмоили Сомонӣ дар ҷашнҳо ва рӯзҳои муҳим, ба хусус дар ҷашни Наврӯз ва иди Рамазон, баъзе маҳбусон ва асиронро мебахшид. Инчунин ӯ ба шахсоне, ки аз кардаи худ пушаймон мешуданд, ва ба давлат хидмат мекарданд, имкони бахшида шудан медод.
Дар таърихи давлатдории асримиёнагии тоҷикон аз ҷумла Сомониён ва сулолаҳои дигари тоҷикбунёд баъди бахшидани гуноҳи асирон ва онҳое, ки муртакиби гуноҳ буданд, дар рӯзи Наврӯз ба як анъанаи маъмул табдил ёфта буд. Подшоҳон ва амирон дар ин рӯз авфи умумӣ эълон намуда, ба асирон сабукӣ медоданд. Бинобар пиёда намудани сиёсати раиятпарваронаи гузаштагони мо буд, ки мардум бештар чунин подшоҳонро дӯст медоштанд. Чун Наврӯз иди бахшоиш ва навоварӣ буд, авфи гуноҳон бо рӯҳи он ҳамоҳанг буд. Исмоили Сомонӣ бо адолати худ на танҳо қалби мардуми даврони худро ба даст овард, балки номи нек ва эҳтироми таърихиро низ соҳиб шуд. Бахшиши гуноҳи асирон яке аз хусусиятҳои нек ва хирадмандонаи ӯ буд, ки таърихи давлатдории ӯро рангин ва намунавӣ инъикос кардааст. Аксари муаррихони бузурги асримиёнагии тоҷик аз ҷумла ибни Халдун, ибни Асам, Гардезӣ, Муҳаммад ибни Ҷаррири Табарӣ, ба сиёсати амирони Сомонӣ таърифу тавсиф кардаанд, ки яке аз вижагиҳои онҳо бахшидани гуноҳони асирон, маҳкумшудагон ва риояи адолати иҷтимоӣ маҳсуб меёфт. Баъзе аз сарчашмаҳои таърихӣ аз он шаҳодат медиҳанд, ки пас аз набардҳои зидди қабилаҳои туркӣ амир Исмоили Сомонӣ онҳоро авфи умум карда, ба ҳайати давлати худ дохил мекард. Дар ҷои дигар чунин зикр мешавад, ки: «Вақте, ки Исмоили Сомонӣ баъзе қабилаҳои туркро дар сарҳадҳои шимолии Мовароуннаҳр мағлуб кард, ба ҷои қатл кардани онҳо, онҳоро ба марказ даъват намуда, ба хидмати давлатӣ қабул менамуд. Ин буд, ки қисми зиёди туркон баъд аз бахшида шудан кор дар артишро интихоб мекарданд». Сабабҳои бахшидани асирони турк аз он иборат буд, ки Исмоили Сомонӣ медонист, ки куштани асирон танҳо душманро бештар мекунад. Яъне амир Исмоили Сомонӣ чунин назар дошт, ки аз қатлу куштори бераҳмонаи асирон, онҳоро ҷалб намудаву ба манфиати давлат истифода бурданд беҳтар буд.
Шоири ширинкаломи тоҷик Мавлоно Абдураҳмони Ҷомӣ дар осори мондагори хеш аз адлу дод ва раиятпарварии подшоҳои Аҷам ёдоварӣ карда, дар «Баҳористон» чунин менигорад: «Дар таворих чунон мастур аст, ки панҷ ҳазор сол салтанати олам таълуқ ба аҷамиён дошт ва давлат дар хонадони эшон буд, зеро онҳо яъне аҷамиён бо раият адл мекарданд ва зулм раво намедонистанд. Дар хабар аст, ки Худои таоло ба пайғамбар Довуд ваҳй кард, ки қавми хешро бигуй, ки подшоҳони Аҷамро бад нагӯянду дашном надиҳанд, ки эшон ҷаҳонро ба адл ободон кардаанд то бандагони ман дар он зиндагонӣ кунанд».
Пас аз ноил гардидани Тоҷикистон ба Истиқлолияти давлатӣ дар сарнавишти миллати тамаддунофари тоҷик марҳилаи нисбатан нав – яъне тадбиқи сиёсати раиятпарварона ва инсондӯстонаи Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оғоз гардид. Воситаи муассири шинохти сиёсати раиятпарварона қадршиносӣ аз раванди сулҳ, ва асосгузору қаҳрамони он аст, ки дар кори Ваҳдати ҷомеа, оташбас ҷони худро ба каф гирифта, миёни мардуми дар сангарҳо камин гирифта, ҳастии миллатро ҳифз кардааст. Таърих ҳамчун шоҳиди гузашта ва замон собит намудааст, ки ҷангҳои шаҳрвандиро манфиатдорон оғоз мекунанд, фитнагарон аланга медиҳанд, хиёнаткорон, балвогарон ва дуздон истифода мебаранд, танҳо халқи бечора, фарзандони фарзонаву хирадманд ва асили миллат ва пешвои миллӣ ҷиҳати қатъи он мубориза мебарад. Шинохтани ҳаққи халқ, фарзандони хирадманди миллат ба тинҷиву оромӣ ва нақши пешвои миллат дар ваҳдату осоиштагии мардум низ аз омилҳои муҳимми ваҳдатпазирии миллат маҳсуб меёбад.
Далели дигаре, ки Эмомалӣ Раҳмонро ҳамчун Пешвои мардумӣ, раиятпарвар ва ваҳдатовар дар таърихи тамаддуни ҷаҳонӣ муаррифӣ мекунад, он аст, ки ӯ то 27 июни соли 1997, яъне то расидан ба Ваҳдати миллӣ ҳамчун роҳбари давлат ва Пешвои миллат 80 маротиба ба миллати тоҷик, ки дар дохил ва хориҷи кишвар қарор доштанд, муроҷиатнома, хитоба, суханрониҳои расмӣ, мусоҳибаҳо, даъватҳо ва табрикот кардааст, ки дар ҳамаи онҳо бевосита сухан аз ризоияти миллӣ, дӯстӣ ва ваҳдат рафта, муноқишаву ҷангро маҳкум карда, кушиши муттаҳид кардани миллатро пайваста думболагирӣ намудааст. Танҳо дар арафаи имзои созишномаи истиқрори сулҳ аз ҷониби Пешвои миллат 5 ҳазору 500 нафар маҳбусони сиёсӣ авфу бахшиш гардиданд, ки ин бори дигар аз сиёсати инсонмеҳварӣ ва иқдомоти наҷибонаи роҳбари давлат шаҳодат медод.
Тибқи сиёсати башардӯстона ва эҳтиром ба арзишҳои умумиинсонӣ аз ҷониби Пешвои миллат буд, ки бо фармони Президенти мамлакат «Дар бораи боздоштани татбиқи ҷазои қатл» аз 30 апрели соли 2004, ки дар заминаи он қонуни дахлдор қабул карда шуд, ба ҷазои қатл ва иҷрои он дар кишвар мораторий эълон гардид. Вобаста ба ин иқдоми башардӯстона ва инсондӯстона Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми хеш ба маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 апрели соли 2004 чунин ибрози андеша намудаанд: «Маҳдуд намудани ҷазои қатл амали хеле назаррас аст, аммо нисбат ба ҳаёти инсон бояд муносибати башардӯстона сурат гирад. Инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои он арзиши олӣ ва дахлнопазир буда, дар миёни онҳо ҳуқуқ ба ҳаёт мавқеи хоса дорад. Воқеан ҳаққи ҳаёт арзиши табиӣ буда, ҳеҷ кас ҳақ надорад, касеро аз ин ҳуқуқ маҳрум созад». Аз ин гуфтаҳо ва андешаронииинсонмеҳвари Пешвои миллат хулоса баровардан мумкин аст, ки ҳанӯз дар ҷомеаи тозаистиқлоли Тоҷикистон инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ арзиши олӣ пайдо намуда буд. Ҳамзамон Пешвои миллат ниҳодҳои дахлдорро муваззаф намуданд, ки санадҳои меъёрӣ-ҳуқуқиро дар муддати кутоҳтарин омода намуда барои тасдиқ пешниҳод намоянд.
Қобили зикри махсус мебошад, ки дар даврони соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон 17 маротиба қонун дар бораи авф қабул ва нисбат ба 170 ҳазор нафар татбиқ гардида, онҳо аз адои ҷазо озод карда шуданд. Имрӯз бо дарназардошти қонуни ниҳоӣ бо ташаббус ва иқдоми наҷибонаи Пешвои миллат (170 ҳазору 897 нафар аз адои ҷазо озод карда шуданд).
Аз ҷумла 7 сентябри соли 2021 ба муносибати ҷашни бошукуҳи миллат, 30-солагии истиқлолияти давлатӣ қонуни авф қабул карда шуд, ки тибқи он яке якбора 11 500 нафар аз ҷавобгарии ҷиноятӣ ва адои ҷазо озод гардиданд. Роҳандозӣ намудани чунин иқдомоти шоиста ва инсондӯстона яъне авф намудану бахшиши гуноҳи нафароне, ки ба ҷавобгарии ҷиноятӣ маҳкум шуда буданд дар як марҳилаи кутоҳи таърихии даврони соҳибистиқлолӣ кори осон нест. Барои дар амал тадбиқ намудани чунин сиёсату иқдомот дили бузург доштан даркор ва ҳамеша бо мардум будан лозим аст.
Ҳамзамон бо ин, дар замони соҳибистиқлолӣ чор маротиба қонун оид ба авфи шаҳрвандон ва шахсони ҳуқуқии кишвар бинобар қонунигардонии маблағҳо ва молу мулкашон қабул ва амалӣ гардонида шуд, ки ба беҳтар гардидани фазои сармоягузорӣ ва рушди фаъолияти соҳибкорӣ таъсири мусбат расонид.
Маҳз тавассути авф Тоҷикистон тавонист, ки зери роҳбарии Пешвои муаззами миллат ба бузургтарин дастовард – ки наҷоти миллату давлат ба он алоқаманд аст, яъне сулҳу ваҳдати комил шарафёб гардидем. Аз назари дигар дар консепсияи сулҳофарии Пешвои миллат авф ҳамчун омили меҳварӣ баромад намуда, чунин назария аз ҷониби кишварҳои сулҳхоҳи ҷаҳон истифода ва дар амал тадбиқ гардида истодаанд.
Ба имзо расидани фармони қарибулвуқуъи Пешвои муаззами миллат, аз 20 марти соли 2025, №1009 ки, аз муассисаҳои ислоҳии ҷумҳурӣ 897 нафар, аз ҷумла занону ноболиғон озод карда шудаанд, дар арафаи ҷашни фархундаи «Наврӯзи байналмилалӣ» ва фарорасии фасли гулу эҳёи табиат бори дигар намунаи барҷаста ва далели гӯёи ба принсипҳои инсондӯстӣ, олиҳимматӣ, меҳру шафқат ва эҳсонкорӣ асос ёфтани сиёсати инсонмеҳвари Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон далолат мекунад.
Хулоса, таърих гувоҳ аст, ки тоҷикон дар массири таърих ба дастовардҳои моддиву маънавӣ, фитрати фарҳангофарин ва маърифатбунёди худ дар ҷаҳони муосир бо дарёфти мақому манзалати ифтихорангез ноил гардидаанд.
Неъмонов Беҳрӯзҷон Зариёевич – номзади илмҳои таърих,дотсенти кафедраи таърихнигорӣ ва архившиносии ДМТ
